Uprawnienie do zachowku – ochrona interesów najbliższych spadkodawcy

W rodzimym prawie mamy do czynienia ze swobodą dysponowania przez spadkodawcę majątkiem na wypadek śmierci w formie testamentu. Jak stanowi przepis art. 941 Kodeksu Cywilnego na wypadek śmierci można rozrządzić majątkiem jedynie przez testament, który może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Natomiast zgodnie z art. 959 Kodeksu Cywilnego spadkodawca może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób.

Zdarza się, że przed śmiercią osoba spisująca swoja ostatnią wolę, wskazując kto po jej śmierci ma odziedziczyć majątek, pomija w nim swoich najbliższych. Ochronę interesów najbliższych krewnych spadkodawcy zapewnia w takiej sytuacji instytucja zachowku.

 

Czym jest zachowek?
Zachowek jest instytucją z dziedziny prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy przed rozporządzeniem majątkiem spadkodawcy z pominięciem tychże osób. Zabezpiecza on interesy najbliższych spadkodawcy osób, które zostały pominięte przez testatora.
Osobami uprawnionymi do zachowku są:

1. Małżonek spadkodawcy
2. Zstępni spadkodawcy - dzieci
3. Rodzice spadkodawcy
   - jeżeli byliby powołani do spadku z ustawy.

 

Art. 991 § 1 kodeksu cywilnego stanowi, iż zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek). Zgodnie z art. 991 § 2 Kodeksu Cywilnego, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Z kolei omawiane uprawnienie do zachowku nie będzie przysługiwało:

1) spadkobiercy, który został uznany za niegodnego dziedziczenia,

2) małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia na podstawie art.940 k.c. –(jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione) na mocy orzeczenia sądu,

3) spadkobiercy, który odrzucił spadek – tak jakby nie dożył chwili otwarcia spadku,

4) a także spadkobiercy, który zrzekł się dziedziczenia ( zgodnie z art. 1048 kodeksu cywilnego spadkobierca ustawowy może przez umowę (w formie aktu notarialnego) z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim.

Ważne jest to, iż w przypadku wydziedziczenia zachowek przechodzi dalej i może się go domagać dalszy zstępny spadkodawcy.

Kto jest zobowiązany do wypłaty zachowku?

Na podstawie art. 991 KC odpowiedzialni za zaspokojenie roszczenia o zachowek są, co do zasady spadkobiercy. Jeżeli jednak uprawniony nie zdoła uzyskać od spadkobierców należnego mu zachowku, art. 1000 § 1 k.c. przewiduje odpowiedzialność obdarowanych.
Wynika z tego, iż do wypłaty zachowku zobowiązani są:
1. spadkobiercy powołani do dziedziczenia w odniesieniu do spadkobierców testamentowych. Odpowiedzialność spadkobiercy jest jednak ograniczona, jeżeli sam jest uprawniony do zachowku – wtedy odpowiada do wysokości nadwyżki przekraczającej jego zachowek.
2. obdarowani
W sytuacji, gdy wypłata zachowku przez spadkobierców nie jest możliwa, zobowiązani do wypłaty roszczenia mogą być obdarowani, czyli osoby, które otrzymały od zmarłego darowizny doliczone do spadku. Obdarowani powinni wypłacić uprawnionym kwotę potrzebną do uzupełnienia zachowku. Powinność obdarowanego ogranicza się do sumy wzbogacenia, które wystąpiło na skutek otrzymania darowizny.

Warto pamiętać, że wysokość przysługującego zachowku nie jest jednakowa dla wszystkich.
Wielkość zachowku jest zależna od kwoty, jaka przypadałaby osobie uprawnionej do zachowku, gdyby dziedziczyła ona ustawowo. Zachowek stanowi połowę tej kwoty.
Jeśli osoba uprawniona do zachowku jest trwale niezdolna do pracy albo jeśli uprawnionym jest małoletni to wysokość zachowku, którego może żądać – to 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał w sytuacji dziedziczenia ustawowego. W innych przypadkach można ubiegać się o połowę wartości udziału spadkowego.
Jeśli uprawnionym do zachowku jest zstępny (dziecko/wnuk) spadkodawcy, na mocy przysługującego mu zachowku wlicza się ewentualne dodatkowe koszty wychowania czy edukacji poczynione przez spadkodawcę – jeśli przekraczały one ogólnie przyjętą w danym środowisku normę.

Zgodnie z Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lutego 1975 r., sygn. akt III CZP 91/74 „Uprawniony do zachowku może przenieść na inną osobę przysługującą mu z tego tytułu wierzytelność.”

Jak dochodzić roszczenia o zachowek?

Jak zostało wspomniane wcześniej roszczenie o zachowek jest roszczeniem pieniężnym, zatem istnieje możliwość wystąpienia z roszczeniem o zapłatę od osoby lub osób powołanych do spadku w testamencie lub które otrzymały darowiznę od spadkodawcy.
Z roszczeniem o zapłatę zachowku należy wystąpić przed upływem pięciu lat, ponieważ roszczenie o zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu.

Początek terminu jest zależny od tego czy spadkodawca sporządził testament. W przypadku, gdy testamentu nie było, termin przedawnienia należy liczyć od dnia śmierci spadkodawcy. W przypadku, gdy spadkodawca sporządził testament, termin pięcioletni liczy się od chwili ogłoszenia testamentu.

Zapłata może nastąpić dobrowolnie na podstawie zawartej ugody lub na skutek wytoczonego powództwa przed sądem.